ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਮੀਨ–ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਟੋਤੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀਅਤ ਵਣਜ
(Land-Water Depletion and Real Estate Trade in Punjab)
ਪੰਜਾਬ, ਜਿਸਨੂੰ “ਭਾਰਤ ਦਾ ਅੰਨ ਭੰਡਾਰ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਦੀਓਂ ਤੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਜ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ — ਜਮੀਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਟੋਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਭੂਮੀਅਤ ਵਣਜ (ਰੀਅਲ ਐਸਟੇਟ ਬਿਜ਼ਨਸ)। ਇਹ ਮਸਲਾ ਸਿਰਫ਼ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਇਸਨੇ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਜਮੀਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਟੋਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ
ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ-ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਈ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ “ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ” ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤਿਅਧਿਕ ਟਿਊਬਵੈਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਬੇਹਿਸਾਬ ਛਿੜਕਾਅ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਜਿੱਥੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਤਾਕਤ ਘੱਟੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੱਧਰ (ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਵਾਟਰ ਲੈਵਲ) ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਦਾ ਗਿਆ।
ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ 300 ਤੋਂ 400 ਫੁੱਟ ਹੇਠਾਂ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਤਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ — ਦਰਿਆ, ਚੋਇਆਂ ਤੇ ਨਾਲਿਆਂ — ਵੀ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਬੁਰਾਦ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਮੀਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਟੋਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੈ।
ਭੂਮੀਅਤ ਵਣਜ ਦਾ ਉਭਾਰ
ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਖੇਤੀ ਘਾਟੇ ਦਾ ਸੌਦਾ ਬਣੀ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਮੀਨ ਵੇਚਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ “ਭੂਮੀਅਤ ਵਣਜ” ਜਾਂ ਰੀਅਲ ਐਸਟੇਟ ਦਾ ਧੰਧਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣ ਲੱਗਾ। ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲੋਨੀਆਂ, ਮਾਲਾਂ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਜਿਸ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਕਦੇ ਸੁਰਜਮੁਖੀ, ਕਣਕ ਤੇ ਧਾਨ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਲਹਿਰਾਂਦੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਸੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਮਕਾਨ ਖੜੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖਪਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੀ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਭੂਮੀਅਤ ਵਣਜ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਜਮੀਨ ਵੇਚ ਕੇ ਅਸਥਾਈ ਧਨਵਾਨ ਬਣੇ, ਪਰ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੈਸਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਖੇਤੀ ਦਾ ਘਾਟਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਲਈ ਖਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਹਨ।
ਹੱਲ ਤੇ ਸਲਾਹਾਂ
ਇਸ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕ ਦੋਵੇਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
ਪਾਣੀ ਸੰਭਾਲ – ਮਾਈਕ੍ਰੋ ਇਰੀਗੇਸ਼ਨ, ਟਪਕ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਪਾਣੀ ਸੰਭਾਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
ਫ਼ਸਲ ਬਦਲਾਅ – ਧਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਖਪਤ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮੱਕੀ, ਦਾਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਣ।
ਭੂਮੀਅਤ ਨੀਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ – ਖੇਤੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਬੇਰੋਕ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚਣ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇ।
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ – ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਜਾਣ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹਨ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਸੁੱਕਾ ਤੇ ਬੰਜਰ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਬਚੇਗਾ। ਜਮੀਨ-ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਟੋਤੀ ਰੋਕਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਸਾਵਧਾਨ ਨਾ ਹੋਏ, ਤਾਂ “ਸੋਨੇ ਦੀ ਧਰਤੀ” ਆਪਣੀ ਰੌਣਕ ਗੁਆ ਬੈਠੇਗੀ।
ਸ਼ਬਦ ਗਿਣਤੀ: ਲਗਭਗ 500
